Người truyền giáo đắm “đạo” Jrai

(GLO)- Ngày nay, hầu như không một công trình nghiên cứu dân tộc học nào về Tây Nguyên mà không trích dẫn Jacques Dournes với các tác phẩm kinh điển: “Rừng, đàn bà, điên loạn”; “Pơtao-một lý thuyết về quyền lực ở người Jrai Đông Dương” hay “Miền đất huyền ảo”.

Jacques Dournes-người Jrai thường gọi thân mật là cha Đuốc, người Kinh gọi là cha Đức-sinh năm 1922 tại Pháp. Sau khi truyền giáo ở Sài Gòn rồi Di Linh (Đà Lạt), năm 1955, ông đến Ayun Pa. Tại đây, nói như nhà dân tộc học Condominas thì “chính người Jrai đã sản sinh một trong những nhà dân tộc học lớn”. Sự dấn thân hết mình cho khoa học của Jacques Dournes vẫn còn lưu dấu trong tâm trí ông Nay Val (buôn Ma Dương, phường Đoàn Kết, thị xã Ayun Pa, Gia Lai).
Một buổi chiều đầu mùa rẫy năm 1955, có một người Pháp ăn mặc lối thầy tu tìm đến buôn Ma Dương chúng tôi-ông Nay Val kể. Bấy giờ, Ayun Pa chưa là thị xã và buôn Ma Dương hãy còn nhỏ và hoang sơ lắm. Thấy ông, người lớn, con nít đều trố mắt nhìn. Không lạ người Pháp nhưng đồn Pháp rút rồi, sao vẫn còn người Pháp ở lại làm gì. Nhưng rồi qua người thông ngôn mới vỡ lẽ ông là cha đạo. Đạo thì cũng có nghe nhưng cha đạo thì còn lạ, là vì cả vùng Cheo Reo lúc ấy chỉ hơn chục hộ theo đạo Thiên chúa, mà cũng chỉ mới học giáo lý chứ chưa thấy cha đến ở bao giờ…

Nhưng cha đạo ấy rất nhũn nhặn. Ông không bước chân lên nhà ai mà chỉ xin bà HAreng cho ở dưới sàn nhà. Theo phong tục người Jrai thời ấy, người lạ đến buôn nếu chưa được mời thì không được tự tiện vào nhà. Vì cái cử chỉ ấy, “ông Tây” đã gây được thiện cảm của mọi người. Và cũng theo phong tục bấy giờ thì bất kể ai đã đến làng là thành khách cả làng. Người ta mang cơm đến cho ông ăn rồi cho ông lên nhà. Ông tiếp xúc với mọi người rất niềm nở nhưng vì không nói được tiếng Jrai nên chẳng ai hiểu ông muốn gì. Được khoảng mười ngày, ông xin làng một miếng đất hoang-giờ là nơi tọa lạc nhà thờ Phú Bổn. Nhân trong làng có người chết bất đắc kỳ tử để lại một căn nhà hoang, ông xin dỡ về làm nhà ở cho mình.

Mấy ngày sau, người làng lại phải trố mắt ngạc nhiên rồi không nhịn được cười. Ông linh mục ấy đã bỏ quần áo thầy tu, đóng khố, đi chân đất, hút thuốc tẩu như một người Jrai thực thụ. Dẫu sao thì cũng chưa biết ông muốn gì nên bà con vẫn tiếp xúc với ông một cách dè dặt. Thấy vậy, ông xoay sang làm quen với đám con nít chúng tôi. Ông cắt tóc cho chúng tôi, dạy chúng tôi tiếng Pháp, còn bản thân mình thì học tiếng Jrai. Sáng tinh sương, khi nhịp chày giã gạo trong buôn cất lên cũng là lúc ông trở dậy để bắt đầu một ngày mới. Bận rộn và lam lũ như một người đàn ông Jrai thực thụ, ông chặt cây, cuốc đất, vào làng xin cây giống lúi húi trồng trọt. Chẳng bao lâu đã thấy khoảnh vườn nhà ông mọc đủ các thứ cây: nào ớt, nào bắp, đậu và cả các cây ăn quả. Tối mịt, lúc mọi người từ rẫy về lại thấy ông lân la vào làng, cũng với bộ “trang phục” như thế. Thường ông dẫn theo một đứa trẻ đã được ông dạy tiếng Pháp để làm “thông ngôn”. Ai cho gì ông cũng ăn. Nếu được mời cơm ông cũng ăn bốc như họ. Sự thân tình của ông với dân làng nhờ đó tăng dần.

Nhưng Dournes không truyền đạo ngay. Ông vẫn miệt mài đi vào các làng. Nếu là làng xa ông mới đi xe đạp, còn thường thì cuốc bộ. Đặc biệt nghe đâu có lễ hội thì xa mấy ông cũng đến cho bằng được. Ông nhập cuộc thực tình, lê la trên nền đất, bốc thức ăn bằng tay, chỉ trừ một thứ là rượu. Nếu ai mời, ông chỉ chọc tay vào ghè rồi… mút. Ông hỏi han tỉ mỉ bất cứ thứ gì mà ông thấy rồi đo vẽ, ghi chép. Chẳng ai hiểu ông cần những thứ đó làm gì, nhưng là “ông Tây” mà dám đóng khố, bốc thức ăn, bập bẹ nói tiếng Jrai thì mọi người đều thích thú. Họ cởi mở kể cho ông nghe những gì ông yêu cầu rồi hát cho ông nghe, chỉ cho ông cả những cây “thuốc giấu”. Cứ thế, dần dần trong căn nhà ông bừa bộn những tài liệu ghi chép, hiện vật. Sau này, một người bạn đến thăm ông kể lại: “Dournes đã chỉ cho tôi thấy một cách tự hào những thứ cây mọc hoang, phần nhiều là cây rất tầm thường được trồng trong vườn của ông và vài ảnh tượng mà ông đã cứu thoát khỏi tình trạng mục nát trong rừng. Nhưng điều làm tôi ấn tượng mạnh nhất trong cuộc thăm ngắn ngủi này chính là một đống tài liệu đã được ông thu thập và nhân ra nhiều bản về mọi khía cạnh của đời sống mỹ thuật Jrai và kỹ thuật, thảo mộc dân tộc, tổ chức gia đình và chính trị, hệ thống tín ngưỡng và lễ nghi; ngữ vựng và thơ phú. Những gì ông đã xuất bản từ người KHo Srê đã lôi cuốn sự chú ý xứng đáng nhưng chưa đạt đến sự dồi dào và thích thú bằng những gì ông cho tôi nhìn qua…”.

Dĩ nhiên Dournes đến Cheo Reo không phải để nghiên cứu khoa học. Và những gì ông làm ban đầu ấy cũng là điều thường thấy đối với những linh mục truyền giáo. Nhưng Dournes, vốn đã sẵn một nhãn quan khoa học, bị vẻ đẹp của văn hóa Jrai mê hoặc mà đã từ con người tôn giáo nhập thế khoa học cả phần hồn lẫn phần xác. Mãi đến năm 1960-tức 5 năm sau ngày ông lãnh sứ mạng đến Cheo Reo “mở nước Chúa”, buôn Ma Dương mới có người theo đạo. Và trong suốt 15 năm, cũng với sứ mạng ấy, ông chỉ “mở” đâu được chừng 15 nhà theo đạo trong toàn vùng, ấy là bằng chứng cho thấy điều đó.